S. Izabela Iwańska „Koinonia Św. Pawła”
Wielki nakaz, który Jezus pozostawił Apostołom przed wstąpieniem do nieba jest wciąż aktualny, dlatego Kościół stale go ponawia i wzywa wszystkie swoje dzieci do zaangażowania się w dzieło ewangelizacji, nowej ewangelizacji. W 1979 roku w Nowej Hucie Jan Paweł II po raz pierwszy wezwał cały Kościół do podjęcia nowej ewangelizacji. Papież Benedykt XVI podjął kolejny krok i 21 września 2010 roku wydał List Apostolski w formie motu proprio „Ubicumque et semper” (Wszędzie i zawsze), wraz z którym powołał do istnienia nową dykasterię Kurii Rzymskiej: Papieską Radę do Spraw Promocji Nowej Ewangelizacji. Rada ta czyni obecnie przygotowania do Synodu, który Ojciec Święty postanowił zwołać. XIII Zwyczajne Zgromadzenie Ogólne Synodu Biskupów na temat Nowa Ewangelizacja dla przekazu wiary chrześcijańskiej odbędzie się w dniach od 7 do 28 października 2012 roku. Dokumentem przygotowującym do tego wydarzenia jest Lineamenta opracowane przy współpracy z Radą Zwyczajną Sekretariatu Generalnego Synodu Biskupów.
Może jednak zrodzić się w kimś pytanie: czy to dotyczy mnie? Czy nowa ewangelizacja to także moja sprawa? Każdy chrześcijanin na mocy sakramentu chrztu i bierzmowania wezwany jest do zaangażowania się w dzieło misyjne całego Kościoła. Nie możemy mówić: „nie nadaję się”, „nie potrafię głosić”, itp., ponieważ istnieją różne formy i sposoby realizacji tego obowiązku. Każdy może odnaleźć sobie właściwy.
W nauczaniu Jana Pawła II odkrywamy, w jaki sposób możemy zaangażować się w to dzieło, realizując nasze misyjne powołanie. Papież wskazuje na trzy podstawowe formy ewangelizacji obowiązujące wszystkich chrześcijan bez względu na stan życia: świadectwo życia, ofiara i modlitwa. Są one niezmienne, uniwersalne i ponadczasowe. Jan Paweł II pisze o nich w encyklice Redemptoris missio: „wśród form uczestnictwa pierwsze miejsce zajmuje współpraca duchowa: modlitwa, ofiara i świadectwo życia chrześcijańskiego”[1]. Także w orędziu skierowanym do młodzieży podkreśla wartość tych trzech elementów o podstawowym znaczeniu dla misji, zauważając, że dzięki temu wszyscy bez wyjątku mogą współpracować w tym dziele[2].
- Świadectwo
Pierwszą formą ewangelizacji i najważniejszym przejawem misji, na co wskazuje Jan Paweł II, jest świadectwo. Jak cała działalność misyjna służy ono objawieniu zbawczego planu Boga w świecie oraz jego wypełnieniu, którym jest życie i całe Misterium zbawcze Chrystusa[3]. Na mocy chrztu człowiek jako nowe stworzenie staje się świadkiem nowego życia w Duchu, które otrzymał oraz wielkich dzieł Bożych[4]. Świadectwo jest istotnym wymiarem powołania i misji chrześcijanina[5]. Dając świadectwo, wierzący naśladuje Jezusa Chrystusa i kontynuuje Jego misję w czasie oraz uobecnia Go w świecie. Jezus bowiem jest „Świadkiem” w pełnym tego słowa znaczeniu (por. Ap 1,5; 3,14) przez swoje życie i słowa; jest On „żywą Ewangelią”. Do złożenia świadectwa uzdalnia Duch Święty, który zamieszkując w sercach wiernych, daje w nich świadectwo przybrania za synów (por. Ga 4,6; Rz 8,15-16.26) oraz włącza Kościół w świadectwo, które On sam składa Chrystusowi (por. J 15,26-27)[6].
Właściwą i niezastąpioną rolę w świadczeniu mają świeccy, ponieważ przez ich posługę Kościół jest obecny w świecie, przenikając duchem Ewangelii różne dziedziny ludzkiego życia[7]. Jan Paweł II przypomina, że powołaniem świeckich jest to, aby byli światłem świata (Mt 5,14) i świadectwem swoich czynów oświecali całe społeczeństwo. Zachęca ich, aby z odwagą świadczyli o Ewangelii wszędzie, gdzie ich Pan postawi[8]. W adhortacji Ecclesia in Europa Papież pisze, że świeccy powinni „świadczyć, że wiara chrześcijańska stanowi jedyną wyczerpującą odpowiedź na pytania, jakie życie stawia każdemu człowiekowi i każdej społeczności; mogą też zaszczepiać w świecie wartości Królestwa Bożego, będące zapowiedzią i rękojmią nadziei, która nie zawodzi”[9]. Na nich, jako na świadkach Chrystusa w nowym tysiącleciu, spoczywa odpowiedzialność, aby przekazać Ewangelię ludzkości jutra. Poprzez radykalne wybory zgodne z wiarą, autentyczną świętość życia oraz gorliwość apostolską uczestniczą w wielkiej wiośnie chrześcijaństwa, którą przygotowuje Bóg[10]. Szczególne słowa zachęty Jan Paweł II kieruje do kobiet i mężczyzn[11], chorych i lekarzy[12], wychowawców i nauczycieli[13]. Wyjątkową wartość posiada świadectwo tych chrześcijan, którzy żyjąc w krajach, gdzie wolność religijna jest ograniczona, trwają wiernie w wyznawaniu wiary, narażając nawet swoje życie[14].
Chrześcijańskie świadectwo jest niezbędne. Papież, powołując się na słowa Pawła VI, podkreśla, że człowiek współczesny bardziej wierzy świadkom, niż nauczycielom[15] oraz szuka „wiarygodnych ewangelizatorów, w których życiu zjednoczonym z Krzyżem i zmartwychwstaniem Chrystusa, zajaśnieje piękno Ewangelii”[16]. Chrześcijanin ma wskazywać na Chrystusa i dzielić się spotkaniem z Nim zarówno poprzez styl życia jak i świadectwo słowa[17]. Dlatego wszyscy wierzący, rodziny chrześcijańskie, wspólnoty kościelne muszą dołożyć starań, aby ich życie prawdziwie stało się świadectwem przez ukazywanie światu nowego sposobu postępowania, stylu życia zgodnego z Ewangelią. Naśladowanie Chrystusa często jest jedynym sposobem dawania świadectwa. Papież zachęca do podjęcia konkretnych postaw, które będąc świadectwem, otworzą innych na Boga i na Ewangelię. Zwraca on uwagę na te wszystkie postawy i działania, które w centrum stawiają troskę o człowieka, jak poświęcenie uwagi ludziom, miłość wobec ubogich i cierpiących, pokorę i prostotę życia, zabieganie o pokój, sprawiedliwość, prawa człowieka i rozwój ludzki, wierność swojej ojczyźnie, narodowi, kulturze, wprowadzanie powszechnego braterstwa, przeciwstawianie się korupcji w świecie polityki i ekonomii[18]. Jedynie ten, którego życie zgodne jest z Ewangelią, może być czytelnym i skutecznym świadectwem wobec świata.
Według Jana Pawła II, najwspanialszym świadectwem jest świętość, która pozostaje „istotnym warunkiem wstępnym autentycznej ewangelizacji”[19]. Wszyscy chrześcijanie przez swą przynależność do Kościoła otrzymali powszechne powołanie do świętości[20] i są zobowiązani, aby wyrażali ją poprzez swoje działanie[21]. Papież przypomina, że świętość związana jest z miłością. Powołanie do świętości jest przede wszystkim znakiem bezgranicznej miłości Ojca i zjednoczenia z Chrystusem w Duchu Świętym przez wiarę i chrzest. Osobista świętość każdego zależy od tego, na ile człowiek otwiera się na Bożą miłość i nią żyje. Nierozerwalnie świętość związana jest z misją i odpowiedzialnością powierzoną świeckim za rozszerzanie Królestwa Bożego w świecie. Świętość jest miarą misyjnego zapału oraz mocą do pełnego dynamizmu apostolstwa[22].
- Ofiara
Drugą formą ewangelizacji, na którą zwraca uwagę Jan Paweł II, jest ofiara. Przede wszystkim Jezus ofiarował siebie Ojcu za zbawienie świata. Podjął tę drogę, aby wypełnić wolę Bożą i na nią wprowadza swoich uczniów (por. J 16,20)[23]. Ofiara Chrystusa nadaje zbawczą wartość wszelkiemu cierpieniu, fizycznemu i moralnemu, które człowiek przyjmuje i ofiarowuje Bogu z miłością[24]. Człowiek, uczestnicząc przez cierpienie w tajemnicy Krzyża i naśladując swego Mistrza, jednocześnie uczestniczy w Jego zbawczym posłannictwie. Jest to powołanie wszystkich cierpiących, których cierpienie staje się ofiarą[25].
Papież wskazuje także na św. Pawła, którego cierpienie dla Ewangelii bardziej pozwala zrozumieć naukę Jezusa i podjąć tę drogę, którą wiernie szedł Apostoł. Poprzez cierpienie chrześcijanie dopełniają udręk Chrystusa dla dobra Jego ciała, którym jest Kościół (por. Kol 1,24). Jak w życiu Apostoła, tak i w życiu chrześcijańskim, cierpienie nie powinno odbierać odwagi do głoszenia Jezusa, ale umacniać nadzieję i ufność, ponieważ męka Chrystusa przynosi owoc życia i zbawienia (por. 2 Kor 1,5-6). Z wiarą przeżywane cierpienie otwiera człowieka na Bożą łaskę, która wynosi jego życie i upodabnia do Chrystusa, do Jego zbawczej miłości. Odkrywając, że w tak przeżywanym cierpieniu nie jest nieużyteczny, ale służy zbawieniu swoich braci i sióstr, może je przyjąć z głębokim pokojem i radością (por. 2 Kor 7,4)[26].
Jan Paweł II, zwracając się do chorych, uświadamia, że ich cierpienie posiada zbawczą wartość i ewangelizacyjną moc, jeżeli tylko zjednoczone jest z cierpieniem Chrystusa[27]. Jego owocem jest wzrost Królestwa Bożego w świecie[28]. W liście apostolskim Salvifici doloris pisze, że „dokonując Odkupienia przez cierpienie, Chrystus wyniósł zarazem ludzkie cierpienie na poziom Odkupienia. Przeto też w swoim ludzkim cierpieniu każdy człowiek może stać się uczestnikiem odkupieńczego cierpienia Chrystusa”[29]. Papież zachęca, aby wierni świeccy ofiarowali swoje cierpienia w intencji misji, towarzysząc i podtrzymując misjonarzy w ich ofiarach. Poprzez cierpienie z miłością ofiarowane Bogu sami stają się misjonarzami i mają niezastąpiony wkład w dzieło misyjne Kościoła[30]. Również człowiek żyjący w duchu ofiary Chrystusa ewangelizuje, naśladując swego Mistrza w niesieniu pomocy cierpiącym (por. Mt 25,35-40)[31].
- Modlitwa
Jan Paweł II podkreśla wielką rolę modlitwy, która staje się formą uczestnictwa w misyjnej działalności Kościoła. W encyklice Redemptoris missio pisze, że „modlitwa winna towarzyszyć misjonarzom na ich drodze, aby głoszenie Słowa odniosło skutek dzięki łasce Bożej. Święty Paweł w swych listach prosi często wiernych o modlitwę, aby mógł głosić Ewangelię ufnie i śmiało”[32]. Człowiek głębokiej modlitwy już staje się ewangelizatorem, ponieważ, tak jak było w przypadku Jezusa (por. Mk 1,35-37), inni szukają ludzi modlitwy. Świeccy powinni swą modlitewną troską otaczać wszelkie działania misyjne Kościoła, jak również modlitwa powinna towarzyszyć ich zaangażowaniu. Tylko człowiek modlitwy może odkryć, że nie tyle ma on pracować dla Boga, ale to Bóg działa w nim i przez niego.
Poprzez modlitwę chrześcijanin wiernie trwa w Chrystusie, a On w nim (por. J 15,4). Komunia z Panem staje się istotą jego życia i apostolstwa. Głęboka modlitwa nie zamyka na sprawy doczesne, ale uzdalnia do kształtowania ich i przeżywania zgodnie z zamysłem Bożym. Człowiek, doświadczając Bożej miłości, pragnie nieść ją i okazywać braciom[33]. Jan Paweł II zachęca, aby w modlitwie szukać źródła apostolskich energii, w Ewangelii zaś światła, które będzie wskazywać drogę[34]. Dlatego ważną rolę odgrywa tu modlitwa Słowem Bożym. Papież pisze, że aby być sługą Słowa w dziele ewangelizacji, wcześniej trzeba się nim karmić[35].
W encyklice Dives in misericordia Jan Paweł II wzywa cały Kościół, aby nie zapominał o żarliwej modlitwie o Boże miłosierdzie wobec zła, które dotyka świat. Wołanie do Ojca jest prawem i powinnością Kościoła w Jezusie Chrystusie oraz wyrazem miłości, troski i pragnienia, aby każdy człowiek został zbawiony. Chrześcijanie są wezwani, aby modlić się w imię Jezusa Chrystusa i w duchu Jego mesjańskiego posłannictwa o objawienie w świecie za sprawą Syna i Ducha Świętego Miłości, która jest w Ojcu i która potężniejsza jest niż zło, grzech i śmierć[36]. Już poprzez modlitwę, o której pisze Papież, wszyscy ochrzczeni mają udział w misyjnej działalności Kościoła.
Odpowiadając na wezwanie Jezusa do głoszenia Ewangelii oraz Jana Pawła II i Benedykta XVI do podjęcia nowej ewangelizacji, zaangażujmy wszystkie nasze siły w to dzieło, zgodnie z darem jaki każdy otrzymał.
___________________________________________
PRZYPISY
[1] RMi 78. J.W. Gogola trzy wymienione formy ewangelizacji uzupełnia dwoma kolejnymi: świętością życia i działalnością apostolską, na podstawie encykliki Redemptoris missio, nr 90: „prawdziwy misjonarz to święty” oraz „powszechne powołanie do świętości jest ściśle związane z powołaniem do działalności misyjnej” (J.W. Gogola, Sekret świętej Teresy z Lisieux. Elementy duchowości, Kraków 1997, s. 121).
[2] Por. Jan Paweł II, „Duch Święty nauczy was wszystkiego” (por. J 14,26). Orędzie na Światowy Dzień Młodzieży (1998), 7.
[3] Por. RMi 42; AG 9; VC 72.
[4] Por. Jan Paweł II, Dawajmy świadectwo Chrystusowi słowem i czynem. Przemówienie do uczestników XVIII Zgromadzenia Plenarnego Papieskiej Rady ds. Świeckich, 1.03.1999, OR (wyd. polskie) 5-6/1999, s. 52-54; Jan Paweł II, Wierzę w Kościół jeden, święty, powszechny i apostolski, s. 399.
[5] Por. Jan Paweł II, Jesteście świadkami Chrystusa w nowym tysiącleciu. Przesłanie Ojca Świętego do uczestników Światowego Kongresu Katolików Świeckich w Rzymie, 21.11.2000, OR (wyd. polskie) 2/ 2001, s. 39-41.
[6] RMi 42; CL 7.20; EiE 22; Jan Paweł II, Wierzę w Kościół jeden, święty, powszechny i apostolski, s. 407.
[7] Por. RMi 42; CL 7.20; EiE 22. „Świat potrzebuje świadectwa «nowych ludzi», którzy słowem i czynem będą uobecniać Chrystusa w sposób coraz bardziej wyrazisty. Chrystus jest bowiem jedyną odpowiedzią w pełni zaspokajającą pragnienie prawdy i szczęścia, ukryte w ludzkim sercu. To On jest «kamieniem węgielnym», na którym trzeba budować bardziej ludzką cywilizację” (Jan Paweł II, Dawajmy świadectwo Chrystusowi słowem i czynem. Przemówienie do uczestników XVIII Zgromadzenia Plenarnego Papieskiej Rady ds. Świeckich, 1.03.1999, w: OR (wyd. polskie) 5-6/1999, s. 52-54).
[8] Por. Jan Paweł II, Potrzeba nowej ewangelizacji zgodnej ze wskazaniami Kościoła. Msza św. na Autodromie im. Braci Rodríguez, Meksyk, 24.01.1999, OR (wyd. polskie) 4/1999, s. 23-24.
[9] EiE 41.
[10] Por. Jan Paweł II, Jesteście świadkami Chrystusa w nowym tysiącleciu. Przesłanie Ojca Świętego do uczestników Światowego Kongresu Katolików Świeckich w Rzymie, 21.11.2000, OR (wyd. polskie) 2/ 2001, s. 39-41; RMi 86.
[11] „Kościół pierwotny, wierny Ewangelii, odrywa się od schematów współczesnej sobie kultury i wzywa kobietę do podejmowania zadań związanych z ewangelizacją. W swoich listach Paweł apostoł wymienia — także imiennie — wiele kobiet, z racji spełnianych przez nie wielorakich funkcji w pierwszych wspólnotach kościelnych (por. Rz 16, 1-15; Flp 4, 2-3; Kol 4, 15 i 1 Kor 11, 5; 1 Tm 5, 16). „Jeśli świadectwo Apostołów — mówi Paweł VI — stanowi podstawę Kościoła, to świadectwo kobiet przyczynia się w ogromnej mierze do podtrzymania wiary chrześcijańskich wspólnot” (Paweł VI, Przemówienie do Komitetu Światowego Roku Kobiety (18 kwietnia 1975): AAS 67 (1975), 266)” (CL 49).
[12] Szczególne świadectwo dają chorzy i wszyscy, którzy się nimi opiekują, „głoszenie tej dobrej nowiny uzyska pełną wiarygodność wtedy, kiedy nie ogranicza się tylko do słów, ale dociera poprzez świadectwo życia zarówno do tych, którzy z miłością oddają się opiece nad chorymi, niepełnosprawnymi i cierpiącymi, jak i do samych chorych, niepełnosprawnych i cierpiących, którzy coraz bardziej świadomie i odpowiedzialnie traktują swoje miejsce i rolę w Kościele i dla Kościoła” (CL 54).
[13] „Ojcowie synodalni skierowali słowa uznania i zachęty do tych wszystkich świeckich, mężczyzn i kobiet, którzy w duchu obywatelskim i chrześcijańskim prowadzą pracę wychowawczą w szkołach i w instytutach formacyjnych. Zwrócili także uwagę na pilną potrzebę tego, by w szkołach katolickich i niekatolickich nauczyciele i profesorowie dawali prawdziwe świadectwo Ewangelii poprzez przykład własnego życia, kompetencję i uczciwość zawodową, nauczanie inspirowane duchem chrześcijańskim z zachowaniem, rzecz zrozumiała, autonomii nauki i różnych jej dziedzin. Niezmiernie ważne jest to, aby badania naukowo-techniczne prowadzone przez świeckich opierały się na kryterium służby człowiekowi, uwzględniającej pełny wymiar jego wartości i wymogów. W tej dziedzinie Kościół powierza katolikom świeckim zadanie ukazywania wszystkim wewnętrznej więzi pomiędzy wiarą i nauką, Ewangelią i kulturą człowieka” (CL 62).
[14] Por. CL 39; EiE 13.
[15] Por. RMi 42. „Człowiek naszych czasów chętniej słucha świadków, aniżeli nauczycieli; a jeśli słucha nauczycieli, to dlatego, że są świadkami” (EN 41).
[16] EiE 49.
[17] Por. EiE 20; Jan Paweł II, Jesteście świadkami Chrystusa w nowym tysiącleciu. Przesłanie Ojca Świętego do uczestników Światowego Kongresu Katolików Świeckich w Rzymie, 21.11.2000, OR (wyd. polskie) 2/ 2001, s. 39-41.
[18] Por. RMi 42-43; CL 53; EiE 48.
[19] EiE 49.
[20] „Wszyscy chrześcijanie jakiegokolwiek stanu i zawodu powołani są do pełni życia chrześcijańskiego i do doskonałości miłości” (LG 40). „Wszyscy więc chrześcijanie zachęceni są i zobowiązani do osiągnięcia świętości i doskonałości własnego stanu” (LG 42; zob. W. Słomka, Wizja świętości w dokumentach Soboru Watykańskiego II, w: Duchowość chrześcijańska na progu trzeciego tysiąclecia, red. J. Machniak, J.W. Gogola, s. 36-37).
[21] Por. CL 16; EiE 27.
[22] Por. CL 17; Jan Paweł II, Wierzę w Kościół jeden, święty, powszechny i apostolski, s. 379.
[23] Por. Jan Paweł II, Wierzę w Kościół jeden, święty, powszechny i apostolski, s. 425-426.
[24] Por. RMi 78; Jan Paweł II, Wierzę w Kościół jeden, święty, powszechny i apostolski, s. 425-426.
[25] Por. Jan Paweł II, Wierzę w Kościół jeden, święty, powszechny i apostolski, s. 425.
[26] Por. Jan Paweł II, Wierzę w Kościół jeden, święty, powszechny i apostolski, s. 427-428; SD 27; Jan Paweł II, Potrzeba nowej ewangelizacji zgodnej ze wskazaniami Kościoła. Msza św. na Autodromie im. Braci Rodriguez w Meksyku, 24.01.1999, OR (wyd. polskie) 4/1999, s. 23-24.
[27] Por. Jan Paweł II, Potrzeba nowej ewangelizacji zgodnej ze wskazaniami Kościoła. Msza św. na Autodromie im. Braci Rodriguez w Meksyku, 24.01.1999, OR (wyd. polskie) 4/1999, s. 23-24.
[28] Por. Jan Paweł II, „Duch Święty nauczy was wszystkiego” (por. J 14,26).Orędzie na Światowy Dzień Młodzieży (1998), OR 2/1998, s. 4-7.
[29] SD 19.
[30] Por. RMi 78; Jan Paweł II, „Duch Święty nauczy was wszystkiego” (por. J 14,26). Orędzie na Światowy Dzień Młodzieży (1998), OR 2/1998, s. 4-7. „W perspektywie wiary choroba uszlachetnia swą naturę i ujawnia szczególną skuteczność jako udział w posłudze apostolskiej. W tym sensie Kościół stwierdza bez wahania, że potrzebuje chorych i ich ofiary składanej Panu, by uprosić obfitsze łaski dla całej ludzkości. Jeśli w świetle Ewangelii choroba może być czasem łaski, czasem, w którym miłość Boża głębiej przenika cierpiących, to nie ulega wątpliwości, że dzięki swojej ofierze chorzy uświęcają samych siebie i przyczyniają się do uświęcenia innych” (Jan Paweł II, Wierzę w Kościół jeden, święty, powszechny i apostolski, s. 431-432).
[31] Por. Jan Paweł II, Wierzę w Kościół jeden, święty, powszechny i apostolski, s. 428.
[32] RMi 78. Szczególną prośbę o modlitwę św. Paweł kieruje w Kol 4,2-4 oraz Ef 6,18-20. Przedmiotem modlitwy, do której wzywani są adresaci listów do Efezjan i Kolosan, jest apostolska działalność, z tym jednak, że gdy w Ef 6,18 jedynie sam autor poleca się takim modlitwom, to w Kol 4,3 prosi o modlitwę za nas. Zawsze jednak w centrum pozostaje przepowiadanie misterium. Kierując prośbę o modlitwę, Paweł zabiega o nowe pola apostolskiej działalności. A to zależy od Boga. W Ef 6,19 Apostoł, kierując swą prośbę o modlitwę, kładzie akcent na potrzebę jawnego i swobodnego głoszenia misterium. Obraz otwarcia ust podkreśla fakt, że skuteczność apostolskiej działalności zależy nie od zdolności i wysiłków Apostoła, lecz od łaski Bożej, która udziela jego słowu mocy i skuteczności (por. S. Bielecki, Kairos chrześcijanina w ujęciu listów św. Pawła, Lublin 1996, s. 336nn; A. Jankowski, Listy więzienne św. Pawła. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, Poznań 1962, s. 504nn; S. Bielecki, Modlitwa wsparciem dla Ewangelizacji według Rz 15,30-32; Ef 6,18-20, Kol 4,2-4 i 1 Tm 2,1-7, w: Wszystko czynię dla Ewangelii. Księga Pamiątkowa ku czci O. Prof. Hugolina Langkammera OFM, red. G. Witaszek, A. Paciorek, A. Kiejza, Lublin 2000, s. 56nn).
[33] Por. NMI 32-33.
[34] Por. Jan Paweł II, Jesteście świadkami Chrystusa w nowym tysiącleciu. Przesłanie Ojca Świętego do uczestników Światowego Kongresu Katolików Świeckich w Rzymie, 21.11.2000, OR (wyd. polskie) 2/ 2001, s. 39-41.
[35] Por. NMI 40.
[36] Por. DM 15.
Przedruk za Koinonia Św. Pawła, 2010